تاريخچه بهره برداري و ارزش اقتصادي منابع جنگلي ايران
تاريخچه بهره برداري

جنگلها از قديم الايام همواره و در همه جا مورد بهره برداري قرار مي گرفته اند و اين امر در مورد كشور ايران نيز صدق مي كند. طبق قرائن و شواهد، در آغاز تاريخ، كشور ايران هم پوشيده از جنگل بوده است. يازده قرن قبل از ميلاد مسيح، شاهزادگان سومري چوب مورد نياز  ساختمانهاي خود را از جنگل ها تامين مي كردند، در نتيجه كوههايي كه امروزه فاقد درخت است، در گذشته پوشيده از آن بوده است. داريوش در 2500 سال پيش چنين مي گويد:

فصرهايي كه در شوش ساخته ام، چوب درختان سوزني برگ سدر آن را از كوههاي لبنان، چوب شيشم آن را از قندهار و كرمان آورده ام.

از قديم الايام حكاكي بر روي چوب مرسوم بوده است، سقف تالارهاي كاخ شوش و تخت جمشيد بر ستونهاي چوبي حكاكي شده قرار گرفته بود. در سال 1314، قسمتي از باقيمانده اين ستونها كشف شد.

كشور ايران در 2000 سال قبل از ميلاد مسيح يكي از بزرگترين توليد كنندگان مس، قلع، سرب، چوب و سنگ بوده است (گيرشمن). تصور آن است كه در اين دوران قانون معيني جهت بهره برداري از جنگل وجود داشته است.

بديهي است كه ساخت ابينه، كشتي ها و ارابه ها و يا صنايع موجود در آن زمان نمي توانست موجب نابودي جنگل ها شود. زيرا طبق روايت كنت كورس QUINTE CURSE (كه گزاويه پلانول XAVIER PLANHOL نقل مي كند) كه به توصيف قلمرو اوكسين OUXIENS (واقع بين اصفهان و دزفول) در زمان حمله اسكندر مقدوني، مي پردازد:

در جنگل ها، كوره راههايي وجود داشته است كه افراد مي توانستند فقط به صورت تك نفري از آنها بگذرند. تمامي اين نقاط پوشيده از گياهان و شاخه هاي در هم و پيچيده درختاني بود كه جنگل هاي انبوهي را تشكيل مي دادند.

تا قبل از ظهور اسلام، دو عامل طبيعي آب و آتش از نظر مذهب زرتشت قابل احترام بوده اند و به اين دليل آتشكده ها و آتشدانهاي شخصي در اغلب خانه ها كه هر دو محل نيايش بوده اند، هميشه روشن بوده و سوخت آن فقط از چوب تامين مي شد. همين امروز نياز مبرم به چوب را باعث مي شود و از آنجا مي توان نتيجه گرفت در آن روزگاران كمبودي از نظر چوب و جنگل وجود نداشته است.

در دوران امپراطوري ساساني ايران مظهر شكوفايي و پيشرفت بود زيرا كه پس از جنگلهاي طولاني بين پارتها و رومي ها صلحي نسبي در ايران به وجود آمد كه باعث توسعه كشاورزي شد. سيستم گسترده آبياري و سد سازي در طول رودخانه هاي كار كارون و دز فراهم شد كه آن سدها تا قرن سيزدهم هزاران هكتار از اراضي وسيع زير كشت را آبياري مي كردند (1968 OEDEKOVEN).

پس از استقرار اسلام، با وجود استفاده هاي سنتي، چوب، كاربرد تازه اي پيدا كرد كه بهترين ماده براي تزئين اماكن مقدسه اسلامي مانند رحل ها، ستونها، پنجره ها، درهاي مساجد و غيره بود. همچنين از چوب براي تزئين و دكور در خانه هاي مجلل استفاده هاي فراواني شد. پوپ و اكرمن (A.U.POPE & ACKERMAN) در اين باره نوشته اند كه: كاربر روي چوب يكي از ارزشمندترين كارها بود و ه اين خاطر استادان بزرگ، نام خود را بر شاهكاري خود حك مي كردند.

شهر ري، مركز صنايع چوب و حتي از صادر كنندگان آن بود. در حال حاضر شهر قم هنوز هم مركز ساخت مبل و اصفهان و طرق نيز هنوز مركز مينياتور بر روي چوب مي باشند. و چوب جنگلهاي شمال ايران به قم حمل شده و پس از تغيير و تبديل به شهرهاي مختلف ايران براي سوار كردن، نصب و فروش ارسال مي گردد. شهرت صندلي قمي در حال حاضر هنوز شهرتش در قرون وسطي است.

تمدن اسلامي همانند دين زرتشت به طبيعت احترام مي گذاشت. طبق گفته حضرت محمد (ص) كسي كه شاخه درختي را مي شكند همانند كسي است كه بالهاي فرشته اي را خرد مي كند. جغرافيدانان عرب همگي معتقدند كه منابع طبيعي ايران هنگام اشغال آن توسط اعراب نه تنها اصلاح نشد بلكه ترميم نيز نگرديد.

درختان زيتوني كه در طول رودخانه سفيد رود وجود داشتند، امروزه فقط تا شهر منجيل در طول رودخانه ادامه دارند.

از حمله مغول تا قاجاريه هنگامي كه تركان به فلات ايران حمله كردند (قرن سيزدهم)، شهرها خالي از سكنه و كشاورزي و صنعت گرديد و تمامي شهرها و اراضي كشاورزي مورد تهديد و هجوم قرار گرفت.

در زمان صفويه (1101-899) از چوب به ميزان فراواني براي مصارف ساختماني استفاده مي شد كه اين چوب غالبا" چوب هايي همچون چنار را در بر مي گرفت كه در منطقه اصفهان فراوان بوده است، مهمترين بناهاي اصفهان را سقف چوبي كار شده، درهاي چوبي با مجسمه هاي بي نظير و ستونهاي كناري كه هر يك از تنه درخت چناري كه روكش شده بودند تشكيل مي داد. در اين دوره صنايع چوبي مانند نجاري، مينياتور، آلات موسيقي، كنده كاري، مجسمه سازي، خراطي و غيره پيشرفت قابل توجهي داشتند.

در زمان شاه عباس نجاران از چوب چنار و چوب گردو استفاده مي كردند نه از چوب بلوط، ملچ، و گلابي. شيشه گرام اصفهان كه با كمبود چوب روبرو بودند كارها را رها نكرده بلكه شيشه اي را كه در شيراز دميده مي شد (با حرارت چوب زيرا كه در شيراز چوب وافر و ارزان بود) مجددا" آب كرده و به شكل دلخواه در مي آورند (رافائل 1660).

در زمان صفويه بود كه ايران مورد توجه اروپاييان قرار گرفت. انگليسي ها، پرتغالي ها و هلندي ها هيات هاي بلند پايه، خود را نزد سلاطين ايران مي فرستادند. در سال 1683 پادشاه سوئد به شاه ايران پيشنهاد كرد كه ناوگاني براي درياي خزر بسازد و براي اين منظور اجازه صدور چوب جنگلهاي مازندران به سوئد را خواستار شد (پ. رافائل دومان)

كشور ايران از هندوستان چوب قديمي (چوب صندل قرمز و سفيد ؤ ابنوس) براي مصارف نقاشي روي چوب، ساخت عطريات و يا خاتم كاري وارد مي كرد (بياني 1937).

نادر شاه موسس سلسله افشاريه چوب جنگلهاي شمال ايران را از شمال به جنوب مي برد كه براي سربازان كشتي بسازد و اين كشتي هاي ساخته شده هرگز مورد استفاده قرار نگرفتند.

پس از انقلاب صنعتي اروپا كه بر همه، دنيا تاثير گذاشت كشور انگلستان كه توسعه، سريعي داشت به فكر وسيع تر كردن امپراطوري مستعمراتي خود بود. لذا در اين زمان قرار دادهاي مختلفي كه ما بين شركتهاي خارجي و پادشاهان نا لايق قاجار منعقد شده بود به دليل شورش هاي داخلي دستخوش تعضيف شدند. پادشاهان قاجار در مقابل ولخرجي هاي بي حد و حصر خود، امتياز و انحصار بهره برداري از منابع كشور را تسليم اروپاييان مي كردند.

در سال 1250 قرار دادي ما بين ايران و يك شركت انگليسي منعقد گرديد كه طبق آن بارون رويتر (REUTER) امتياز و انحصار راه اندازي و ساخت راه آهن و تراموها و استخراج و بهره برداري از نفت و ساير منابع زيرزميني و نيز جنگل ها و آمايش شبكه آبياري را براي مدت 70 سال از آن خود كرد.

از اين قرارداد شاه ايران 50 تا 60 درصد منفعت دريافت مي كرد (فورون 1951).

ديري نپاييد كه قرار دارد به واسطه فشارهاي روسيه ترازي از بين رفت. اما در عوض در سال 1267 بانك انگليسي (نيوريانتال بانك لندن NEW ORIENTAL BANK OF LONDON) در ايران افتتاح شد و تقريبا" كليه امور مملكتي را اداره مي كرد.

در سال 1280 قراردادي بين دولت ايران و روسيه منعقد شد كه طبق آن روسيه مي توانست درختان را قطع كرده و به روسيه صادر نماد به شرط آنكه ماليات آن را به گمرك واريز نمايد، البته گمركي كه تحت نظر خود روسها بود. تا سال 1282 در هيچ يك از اسناد دولتي نشاني از توجه به امور جنگلهاي ايران رويت نمي شود. فقط از زمان شروع بهره برداري است كه جنگلها براي دولت اهميت پيدا كردند.